Własność i kontrola polskich korporacji. Ewolucja struktur własnościowo-kontrolnych

Tamowicz P., Dzierżanowski M.
IBnGR, Gdańsk, 2002

Seria "Transformacja gospodarki", nr 110

Badania wykonane w ramach projektu badawczego finansowanego przez Komitet Badań Naukowych (5H02C 013 20)

Wstęp

Przyszłość polskiej gospodarki „zapisana” jest w przedsiębiorstwach.  „Technologia” ich funkcjonowania – cele właścicieli i menedżerów, systemy narzędzi stymulowania efektywności, skala zachowań oportunistycznych – wszystko to będzie determinowało tempo rozwoju sektora korporacji i gospodarki jako całości. Tym samym będzie też oddziaływało na podstawowe wielkości makroekonomiczne.

Przedsiębiorstwa o niezrównoważonym układzie interesów wewnętrznych mogą stać  się źródłem napięć mikro- i makroekonomicznych, a także społecznych. Dominacja interesów dużych inwestorów i słabość mechanizmów ochrony pozostałych, tzw. stakeholders, będzie prowadzić do nieefektywnej eksploatacji przedsiębiorstw – wiele przykładów takich zachowań daje się już obecnie zaobserwować (tzw. tunelowanie, transfer pricing, osłabienie inwestycji w kapitał ludzki).  Z kolei słaba pozycja inwestorów (dostawców finansowania) może ograniczyć dostęp do zewnętrznego finansowania i zmniejszyć korzyści z monitorowania menedżerów, tworząc tym ostatnim pole do realizacji własnych celów (budowania imperiów, superatrakcyjne systemy wynagradzania).

Wszystkie oportunistyczne zachowania stakeholders będą - w sposób bezpośredni czy pośredni - oddziaływały na sytuację makroekonomiczną. Grabież korporacji (np. przez właścicieli, kredytodawców) czy „imperia” menedżerów podbije cenę pieniądza, osłabi wpływy do budżetu i zwiększy agresywność fiskusa; uprzywilejowanie pozycji pracowników prędzej czy później wygeneruje impuls inflacyjny. 

Dyskusja nad „technologią” funkcjonowania polskich korporacji, czyli systemem corporate governance, tak naprawdę jeszcze się nie rozpoczęła. Po początkowym przekonaniu o możliwości wymuszenia znacznych zmian w zachowaniu przedsiębiorstw jedynie za pomocą narzędzi makroekonomicznych (plan Balcerowicza), na krótko rozgorzała dyskusja nad pożądanym systemem finansowania korporacji (banki czy giełda?).  Dyskusja zakończyła się bez poważniejszych konkluzji dla polityki gospodarczej. Następne lata obfitowały w wiele wydarzeń oddziałujących na system corporate governance  (restrukturyzacja banków i przedsiębiorstw,  reforma emerytalna, nowy kodeks spółek handlowych).  Brak pewnej koordynacji czy też wprowadzanie nowych rozwiązań bez diagnozy przeszłości (i określenia pożądanego, docelowego modelu) mogło, naszym zdaniem, prowadzić do wielu dysfunkcjonalności czy niespójności.

Konieczność powrotu do dyskusji nad systemem corporate governance polskich korporacji wynika z wielkiego wyzwania rozwojowego, przed którym staje Polska. Akces do Unii Europejskiej, a przede wszystkim proces gwałtownej globalizacji wywołuje pytanie o miejsce Polski na arenie gospodarczej: czy staniemy się gospodarką tradycyjną, opartą na sektorach pracochłonnych, czy nawiążemy konkurencję również w sektorach o wysokiej wartości dodanej. Szczególnym wyzwaniem jest rozwój gospodarek  opartych na technologiach informatycznych. Nasze zapóźnienie, np. w stosunku do innych krajów europejskich, nie jest tak znaczne – czyżby więc istniała szansa na przegonienie bez doganiania?

Jaka w tym wyścigu miałaby być rola corporate governance? Od wielu lat tematyka corporate governance jest przedmiotem zainteresowania, badań i analiz wielu ekonomistów. Poczyniono wielki postęp w zrozumieniu tego, co tworzy system corporate governance i jak funkcjonują jego poszczególne komponenty. Mimo istnienia wielu znaków zapytania, zasadniczo panuje powszechna zgoda, że pewien typ systemu corporate governance (tzw. outsiderski) sprzyja innowacjom i szybkiej restrukturyzacji sektorów. Inny z kolei oparty na  skoncentrowanej kontroli i silnie rozbudowanych piramidach sprzyja długoterminowym inwestycjom w sektory tradycyjne, ale osłabia zainteresowanie strategiczną restrukturyzacją.

Który z tych systemów (insiderski czy outsiderski) funkcjonuje w Polsce? Czy i co należy zrobić, aby istniejący system był bardziej modernizacyjnie zorientowany?  Tymi pytaniami otwieramy dyskusję i cykl badań nad polskim corporate governance.

W niniejszym opracowaniu zaczynamy od kwestii podstawowej (różnicującej systemy corporate governance): struktur własności i kontroli. Wyniki naszych wstępnych badań wskazują na znaczne skoncentrowanie własności i kontroli (wartość mediany dla największego właściciela – akcjonariusza/udziałowca w przypadku spółek niepublicznych – 70%; po wyłączeniu z obliczeń skarbu państwa i NFI jest to 78%; w przypadku spółek publicznych  39,5%). Korporacje kontrolowane są przez inne korporacje (inwestorów zagranicznych i krajowych) oraz osoby fizyczne. Korzystanie ze skomplikowanych narzędzi separacji własności i kontroli (piramid) nie jest jeszcze dość rozpowszechnione wśród spółek. Wyniki te wskazują, że w Polsce mamy do czynienia z insiderskim typem systemu corporate governance, obserwowanym w Europie kontynentalnej i większości krajów pozaeuropejskich  (z wyjątkiem USA i UK). Dostęp do informacji o strukturach własności (transparentność informacyjna), będący jednym z elementów wzmacniania praw mniejszości, pozostawia wiele do życzenia. Problemem jest zarówno zbyt mała szczegółowość dostępnych danych, niespójność przepisów, stare technologie przechowywania i udostępniania (papier, ksero), jak i problemy z egzekucją przepisów.

W rozdziale I dokonujemy ogólnego omówienia problematyki struktur własności w systemie corporate governance. Rozdział II to prezentacja wyników  badań spółek publicznych i prywatnych.  W rozdziale III omawiamy transparentność informacji.